Maria Francisca Gama: "In 'A Filha da Louca' heerst een gevoel van apneu"

Maria Francisca Gama is een van de meest veelbelovende kunstenaars in de Portugese literatuur. Ze schreef haar eerste boek op 15-jarige leeftijd, maar werd vooral bekend door "A Cicatriz", een aangrijpend verhaal dat in 2024 verscheen.

Dit jaar kwam hij echter terug met een nieuwe roman, getiteld 'A Filha da Louca', waarin hij actuele thema's aansnijdt zoals geestelijke gezondheid - meer specifiek borderlinepersoonlijkheidsstoornis - de relatie tussen ouders en kinderen en zelfs rouw.

In gesprek met Notícias ao Minuto vertelde de schrijver ons dat dit een plot is dat gericht is op een volwassener publiek, wat de lezers in een staat van "apneu" achterlaat, iets wat niet gebeurde in 'A Cicatriz', waarin de nadruk lag op een traumatische gebeurtenis.

Hoe zijn de reacties op dit nieuwe boek?

Tot nu toe zijn de reacties erg positief. Natuurlijk wilde ik dat mensen ervan zouden genieten, maar ik wist niet goed wat ik ervan moest verwachten. Het is een heel ander boek dan 'The Scar'. Gezien hoe dicht dat boek erbij lag, dat in februari vorig jaar uitkwam, en hoe breed gelezen het werd, is de vergelijking onvermijdelijk, en in die zin wist ik niet wat ik ervan moest verwachten. Ik ben aangenaam verrast.

In 'The Madwoman's Daughter', zo heb ik begrepen, heerst er gedurende het hele boek een gevoel van apneu en er is geen enkel dramatisch moment, zoals in 'The Scar'.

Was je bang voor die vergelijking?

Vrees niet... Boeken en kunst worden meestal subjectief beoordeeld door degenen die lezen, luisteren, of wat dan ook. Maar het is normaal dat we iets vergelijken wanneer we het lezen. Ik weet dat 'The Scar' en 'The Madwoman's Daughter' heel verschillende boeken zijn. Ik denk dat 'The Madwoman's Daughter' een ouder publiek zou kunnen aanspreken dan 'The Scar'.

Het is normaal dat naarmate ik ouder word en meer lees, wat ik schrijf ook meer op volwassenen gericht wordt. Mijn enige zorg was dus of dit jongere publiek het boek zou begrijpen en leuk zou vinden, of dat ze teleurgesteld zouden zijn in hun verwachtingen, omdat het geen boek is dat zich sterk richt op een traumatische gebeurtenis. Hier, in 'De dochter van de waanzinnige', althans, naar wat ik heb begrepen, heerst er een gevoel van apneu gedurende het hele boek, en er is geen dramatisch moment zoals in 'Het Litteken'.

Wat inspireerde je om het verhaal van Matilde, het hoofdpersonage, in dit nieuwe boek te schrijven?

Het kwam doordat ik in 2023 een nieuwsbericht tegenkwam over een zaak waarin een kind om het leven kwam en de moeder werd veroordeeld wegens het niet verlenen van hulp. Toen ik het nieuws zag, was ik diep geschokt, omdat het me onnatuurlijk leek, een moeder die niet alles in haar macht zou doen om haar dochter te beschermen. Ik denk automatisch – en het wordt uiteindelijk een verdediging – dat de moeder een probleem moet hebben gehad, dat ze geen moeder bij haar volle verstand kon zijn, want een moeder brengt kinderen ter wereld om voor ze te zorgen en ze te beschermen.

Toen begon ik te schrijven over het idee dat een moeder niet is wat ze hoort te zijn, maar ik wist nog steeds niet waar het verhaal naartoe zou gaan. Ik begon te schrijven, zoals altijd, over deze moeder-dochterrelatie die zo anders is dan die met mijn eigen moeder, die heel dicht bij me staat en mijn beste vriendin is.

Na een tijdje stuitte ik op een ander nieuwsbericht, een journalistiek verslag over borderline persoonlijkheidsstoornis, en ik vond wat de geïnterviewde zei erg moedig. Ze beschreef de wervelwind aan gevoelens waarmee ze dagelijks moest leven, een heel persoonlijke ervaring van het een miljoen keer meer voelen van de pijn. Ik dacht dat die stoornis hier wel eens de kern van het verhaal zou kunnen zijn, vanuit Matildes perspectief.

Een van de dingen die deze patiënten het vaakst zeggen, is dat ze hun hele leven, tot aan de diagnose, dachten dat zij – zichzelf – en anderen, slechte mensen waren. Het onderwerp geestelijke gezondheid bleek voor Maria hier belangrijk.

Dit is een van de dingen die ik in het boek wilde aankaarten, omdat er tegenwoordig steeds meer over geestelijke gezondheid wordt gesproken, maar we hebben nog een lange weg te gaan in het bespreken van de ziekte. Veel mensen hebben geen diagnose, en met name borderline persoonlijkheidsstoornis wordt vaak verward met persoonlijkheid. Een van de dingen die deze patiënten het vaakst zeggen, is dat ze hun hele leven, tot aan de diagnose, dachten dat zij – en anderen – slechte mensen waren. Ik vind het interessant om dit in fictie te verwerken.

Tijdens een van de presentaties vertelde een lezer me dat een zin uit het boek belangrijk was om vrede te sluiten met haar moeder: mijn moeder zou, als ze kon, niet zo zijn. Hoe heb je het personage van Matildes moeder, die deze stoornis heeft, opgebouwd?

Ik wou dat mensen zich in haar konden verplaatsen. Als ik een boek schrijf, creëer ik graag mensen; ik wil dat ze de barrière van fictieve personages overstijgen. Hoewel ik graag wil dat lezers me het voordeel gunnen dat ze geloven dat ik creatief ben, vind ik het aan de andere kant ook vleiend dat mensen denken dat mijn boeken over mij gaan en dat de personages echte mensen zijn. Dit is een teken dat de personages goed uitgewerkt zijn, omdat ze sterk op ons en onze levens lijken. Niet perfect zijn, niet helemaal goed of slecht zijn, het ene zeggen en het andere doen... Dat is heel menselijk.

Deze Clara [Matildes moeder] is niet slecht en wil geen slechte dingen voor haar dochter, en dat is interessant om te zien: hoe iets dat zo positief is, namelijk moederliefde, verstikkend kan zijn. Ik wou dat mensen met haar mee konden leven.

Veel van de getuigenissen die ik heb ontvangen, zijn van kinderen die hun vader of moeder in de geschiedenis hebben gevonden. Tijdens een van de presentaties vertelde een lezer me dat een zin uit het boek belangrijk was om vrede te sluiten met haar moeder: "Mijn moeder zou, als ze kon, niet zo zijn." Dat is waar literatuur wint, wanneer we een boek lezen en iets ontdekken dat we mee naar huis nemen.

Mijn verdriet, wat ik toen ervoer en wat ik 10 jaar later nog steeds ervaar, is heel anders dan wat Matilde ervaart . Matilde verliest ook haar vader. Hier zien we uiteindelijk een stukje van Maria zelf, aangezien zij als tiener ook haar vader verloor.

Natuurlijk blijven mijn ervaringen altijd enigszins in mijn boeken staan. Deze rouw verschilt echter wezenlijk van de mijne, niet in de laatste plaats door de relatie die het personage met haar vader had en de relatie die ik had – en nog steeds heb – met mijn eigen vader.

Mijn vader en ik hadden een heel hechte band. Sterker nog, hij was al sinds mijn kindertijd de drijvende kracht achter mijn droom om schrijver te worden. Hij geloofde, zij het een beetje te sterk, dat ik schrijver zou worden. Hij was heel trots op mij en mijn zus. Hij was een heel toegewijde vader.

In die zin is mijn verdriet, wat ik toen meemaakte en wat ik tien jaar later nog steeds meemaak, heel anders dan wat Matilde meemaakt. Als volwassene komt er een vraag boven haar hoofd hangen, die ook heel moeilijk moet zijn: onze ouders vertellen ons meestal dat wij de belangrijkste mensen in hun leven zijn, en hier, door het hele verhaal heen, lijkt het erop dat de vader dol is op zijn dochter, maar meer van zijn vrouw houdt, omdat hij haar gelukkig wil hebben, wetende dat dit haar pijn kan doen. Ook dit verschilt van mijn ervaringen.

Voor degenen die Maria nog niet kennen: hoe is schrijven in jouw leven gekomen?

Ik ben advocaat, maar ik heb drie jaar niet meer gewerkt. Ik heb altijd van lezen gehouden, omdat mijn ouders me zoveel boeken gaven. Ik ging vroeger naar de bibliotheek in Leiria, waar ik opgroeide, en tijdens het voorlezen werd ik al op jonge leeftijd een groot lezer.

In mijn pre-tienerjaren, toen mensen blogs lazen, maakte ik een blog aan waar ik bijna elke dag schreef – het was een soort dagboek, ik schreef veel brieven. Op mijn vijftiende schreef ik mijn eerste boek, en op mijn zeventiende mijn tweede, zowel voor kinderen als voor jongvolwassenen.

Toen ik rechten studeerde, wilde ik beide disciplines combineren, maar ik besloot het erop te wagen om te gaan schrijven en in de communicatie te gaan werken. Die twee vakgebieden lijken me beter bij elkaar te passen.

De opleiding is er, en de Orde van Advocaten ook. Mijn rijbewijs is ingetrokken, maar ik wou dat ik niet terugging naar mijn werk als advocaat. Was de advocatuur een plan B? Is het op de achtergrond geraakt?

Op dit moment schrijf ik erg graag, en in die zin wil ik, zolang het kan, omdat het een wat onstabieler leven is, liever wegblijven van de advocatuur. Maar de opleiding is er, en de Orde van Advocaten is er ook. Mijn licentie is ingetrokken, maar ik wil liever niet terug naar de advocatuur [lacht].

Wat verraste je het meest toen je schrijver werd?

Vooral in mijn carrière, de ontvangst die ik van lezers krijg. Ik had nooit verwacht, zelfs niet in mijn stoutste dromen, dat zoveel mensen mijn werk zouden lezen, en dat is echt verrassend. Hoewel het een beroep is waarin ik veel van mijn tijd alleen doorbreng, breng ik veel tijd door met het praten met lezers in bibliotheken, op boekenbeurzen en festivals, en dat is heel anders dan het beeld dat ik had van wat een schrijver was. Ik dacht dat ik altijd thuisbleef, bijna als een grot, en vandaag de dag is dat heel anders, omdat lezers dat nu eenmaal eisen.

Dan zijn er nog de negatieve recensies. Hoe ga je daarmee om?

Nou, omdat ik me er eerst zorgen over zou maken of iedereen het leuk vindt. Ik ben erop voorbereid dat er mensen zijn die het leuk vinden en anderen die het niet leuk vinden.

Wat betreft 'The Scar', ik lees veel meningen dat ik sommige dingen anders had kunnen doen, dat het einde anders had kunnen zijn, een reeks van dingen die normaal zijn... De meeste schrijvers zouden, als ze afstand nemen van hun werk, graag de mogelijkheid willen hebben om dingen te veranderen zonder dat iemand het ziet.

Dan is er nog een reeks kritiekpunten die niet zinvol zijn en niets toevoegen aan mijn werk. Ik bescherm mezelf, want uiteindelijk is het belangrijkste dat de uitgever en ik vinden dat het iets is dat we met anderen kunnen delen. Van daaruit neemt het werk zijn loop.

Nu je dit boek hebt uitgebracht, denk je al na over het volgende verhaal of geniet je gewoon van dit moment?

Het is erg moeilijk om te rusten, en gelukkig heb ik veel ideeën, wat geweldig is, want veel ervan komen uiteindelijk nooit tot bloei. Op dit moment schrijf ik niet; ik promoot het boek en ik probeer te rusten omdat ik bijna een dochter krijg.

Nu u moeder wordt, denkt u dat de wereld van het lezen en de literatuur goed is doorgegeven aan toekomstige generaties?

Ja, er zijn steeds meer lezers. Ik geloof dat uitgevers investeren in nieuwe Portugese auteurs.

De boeken concurreren niet met elkaar. Mensen kunnen mijn drie boeken lezen en daarna de drie boeken van een andere auteur, zelfs een Portugese auteur van mijn generatie. Vind je het niet een beetje een ondankbare strijd? Die concurrentie met buitenlandse auteurs?

Nee, dat vind ik moeilijk te geloven. Er is geen boek dat iemand ervan weerhoudt om dat van een ander te lezen. Boeken concurreren niet met elkaar. Mensen kunnen mijn drie boeken lezen en daarna de drie boeken van een andere schrijver, zelfs een Portugese van mijn generatie. Boeken hebben het vermogen om een eigen stempel op iemand te drukken. In die zin ben ik erg blij als ik iemand zie lezen, ten eerste omdat ik geloof dat een land dat leest een meer ontwikkeld land is en de ambitie heeft om iets te worden, en ten tweede omdat iemand die leest een stap dichter bij het lezen van een van mijn boeken is.

Lees ook: Isabel Stilwell: "D. Pedro V maakte een sublimatie, hij deed afstand van eten en seks"